کیف پول الکترونیکی یکی از محبوب‌ترین ابزارهای پرداخت الکترونیک است که امروزه در بسیاری از کشورها به عنوان راهکاری عادی جهت پرداخت هزینه‌ها شناخته می‌شود. شرکت‌های ارائه کننده خدمات پرداخت الکترونیک زیادی محصولات پیشنهادی خود را در جهتی توسعه داده‌اند که مشتریان هرچه بیشتر و بیشتر از خدمات پرداخت با کیف پول الکترونیک برخوردار شوند. این امر دلایل گوناگونی دارد که شاید مهم‌ترین آن، خلق ارزش برای مصرف کننده در راستای برخورداری از تجربه کاربری بهتر، ساده‌تر و در عین حال امن‌تر در پرداخت‌های کوچک حضوری یا آنلاین، و همچنین کاهش هزینه‌های کارمزد در پرداخت‌های خرد باشد.
طی سال‌های اخیر در صنعت بین‌المللی پرداخت، مفهومی به وجود آمده با عنوان پرداخت بدون اصطکاک یا Frictionless Payments که با خلق ارزش در تجربه کاربری مشتری ارتباط مستقیم دارد. پرداخت بدون اصطکاک یعنی فرایندهای پرداخت آنلاین و آفلاین که در آنها موانع انجام خرید و پرداخت از دید مشتری به حداقل یا حتی غیرقابل مشاهده (Transparent) کاهش می‌یابد.
بنابراین ابزارهای کیف پول الکترونیکی به عنوان یکی از اصلی‌ترین راهکارها برای ارائه خدمات پرداخت با رویکرد پرداخت بدون اصطکاک، مورد توجه شرکت‌های ارائه دهنده خدمات پرداخت و مصرف کنندگان قرار گرفته‌اند. با این حال بررسی‌ها نشان می‌دهند این ابزار محبوب و کارآمد آنچنان که باید در ایران مورد استقبال قرار نگرفته است و شاید حتی بتوان گفت آنطور که شایسته است شناخته نشده است. وندار در این مقاله به بررسی دلایل عدم فراگیر شدن کیف پول الکترونیک در فرهنگ پرداخت می‌پردازد.
حتماً بخوانید: سیستم‌های پرداخت با موبایل و انواع آن
انواع کیف پول الکترونیکی و بسترهای آن
آنچه امروز در فرهنگ پرداخت (مصرف کننده)، صنعت پرداخت (خدمات دهنده) و به طور کلی اکوسیستم پرداخت در دنیا رایج است، این است که خدمات پرداخت مبتنی بر کیف پول الکترونیکی عمدتاً بر پایه اپلیکیشن‌های موبایل انجام می‌شوند. بر همین اساس، کیف پول الکترونیکی را به دو نوع مجزا تقسیم می‌کنند: کیف پول الکترونیکی و کیف پول دیجیتال. مهم‌ترین و مشخص‌ترین تفاوت این دو نوع کیف پول این است که کیف پول الکترونیکی، آفلاین، و کیف پول دیجیتال، آنلاین است. بدیهیست این تفاوت، بر نوع سامانه‌ها و موارد استفاده‌ای که هرکدام از این کیف‌پول‌ها در آن کارایی دارند تأثیر می‌گذارد.
در مقاله روش‌های پرداخت با موبایل به قابلیت‌های تلفن همراه در سیستم‌های پرداخت نوین اشاره کرده‌ایم. از جمله روش‌هایی که در پرداخت با موبایل توضیح دادیم، پرداخت به وسیله دستگاه کارت‌خوان از طریق نزدیک‌کردن گوشی‌ای که قابلیت NFC دارد، به دستگاه کارت‌خوان و بدون هیچ تماس فیزیکی با آن است. این مورد، یکی از کاربردهای کیف پول دیجیتال (آنلاین) در شبکه‌ی پرداخت کارتی به منظور پرداخت‌های غیرتماسی از طریق گوشی موبایل در تراکنش‌های حضوری است. به عنوان یک نمونه واقعی در ایران می‌توان به اکوسیستم پرداخت «کهربا» اشاره کرد که به‌تازگی زیرساخت آن از سوی بانک مرکزی پیاده‌سازی شده است.
کیف پول الکترونیکی (آفلاین) می‌تواند خارج از شبکه آنلاین پرداخت بین‌بانکی مانند شتاب و شاپرک عمل کند. در کیف پول الکترونیکی که به آن کیف پول پیش‌پرداخت (Pre-Paid) نیز گفته می‌شود، مشتری یک حساب پیش‌پرداخت نزد تأمین‌کننده ابزار کیف پول و ارائه دهنده خدمت کیف پول نیز یک حساب بانکی امانی برای تجمیع وجوه شارژ حساب کاربران و پذیرندگان خود نزد یک یا چند بانک دارد. این نوع از کیف پول از منظر شبکه پرداخت الکترونیکی در یک اکوسیستم پرداختی، آفلاین به حساب می‌آید، اما در عین حال تراکنش‌های مالی خرید یا انتقال و تسویه در شبکه داخلی ارائه دهنده خدمات کیف پول، می‌توانند به دو صورت آنلاین یا آفلاین پردازش شوند. آیا تا کنون کیف پول اسنپ را در تلفن همراه خود شارژ کرده‌اید؟ اگر دقت کرده باشید این پیام در صفحه برنامه نمایش داده می‌شود: «پرداخت خودکار بدون نیاز به اینترنت.»
این روش پرداخت به دلیل کاهش نرخ جریان و انتقال داده‌های حساس کارت و حساب بانکی مشتریان، یک روش پرداخت با امنیت کافی و بالا محسوب می‌شود. دقیقاً به همین علت، پرداخت با کیف پول الکترونیکی از نظر پرداخت‌کننده، راحت‌تر و سریع‌تر است و این ارزش زمانی به‌طور کامل خود را نشان خواهد داد که پرداخت با کیف پول الکترونیکی با ساز و کارهای پرداخت بدون تماس مانند QRCode یا NFC ترکیب شود.
حتماً بخوانید: سیستم‌های پرداخت با موبایل و انواع آن
به علاوه، هزینه‌های عملیاتی مانند هزینه‌های نگهداری و پشتیبانی از شبکه‌های پرداخت کارتی آنلاین مانند شتاب و شاپرک، به واسطه‌ی وجود اکوسیستم‌های کیف پول الکترونیکی بسیار پایین می‌آیند. بیش از ۷۰ درصد از تراکنش‌هایی که در شبکه پرداخت کارتی کشور انجام می‌شوند، مربوط به انجام تراکنش‌های خرد است که شامل انتقال وجه فرد به فرد از طریق کارت به کارت و بخصوص تراکنش خرید می‌شود. منظور از تراکنش‌های خرد، تراکنش‌های با مبالغ زیر ۲۰۰ هزار تومان است. در واقع کاهش هزینه‌های عملیاتی مربوط به همین تراکنش‌های خرد است. بخش زیادی از هزینه‌های عملیاتی در زیرساخت‌های سنتی پردازش تراکنش، بر عهده‌ی بانک مرکزی است. در نتیجه، پشتیبانی از فراگیر شدن استفاده از خدمات کیف پول الکترونیکی از اهداف استراتژیک نهاد قانون‌گذار قرار داده شده است. خدمات کیف پول آفلاین، علاوه بر کمک به پایین آوردن هزینه‌های فعلی نظام بانکی و پرداخت، باعث بالاتر رفتن کیفیت عملکرد زیرساخت‌های کنونی مانند شتاب و شاپرک برای تراکنش‌های با مبالغ بالاتر خواهد شد.
کیف پول الکترونیکی حلقه باز و حلقه بسته
ابزارهای پذیرش پرداخت می‌توانند به دوصورت عمل کنند: حلقه بسته (Closed Loop) و یا حلقه باز (Open Loop). تفاوت عملکرد این دو سیستم بر اساس محدوده امکان‌پذیری انجام تراکنش در خدمات کیف پول الکترونیکی تعریف می‌شود. در سال‌های اخیر در دنیا تعاریف جدیدتری نیز مانند پرداخت‌های حلقه نیمه بسته یا Semi-Closed Loop و حلقه باز محدود یا Restricted Open Loop با هدف ارائه تعاریف شفاف و دقیق‌تر در این خصوص، ظهور کرده‌اند.
کیف پول‌های الکترونیکی حلقه بسته، آن دسته از ابزارهای کیف پول هستند که پذیرنده آن، همان شرکتی است که آن را ارائه کرده است. در این حالت، ارائه کننده کیف پول، ابزار کیف پول را برای پرداخت در محدوده خدمات خود طراحی و قابل بهره‌برداری می‌کند. به عنوان یک نمونه از کیف پول حلقه بسته شناخته شده در دنیا، می‌توان به کافه زنجیره‌ای استارباکس اشاره کرد که کارت‌های پیش‌پرداخت فیزیکی یا مجازی و ابزار کیف پول الکترونیکی (مبتنی بر موبایل) اختصاصی خود را به مشتریان ارائه می‌کند. یک نمونه داخلی از کیف پول الکترونیکی بسته، پلتفرم اسنپ است. نقطه مقابل این رویکرد، تأمین‌کنندگان خدمات کیف پول‌های الکترونیکی هستند که ابزار کیف پول پیش‌پرداخت را برای به‌کارگیری در شبکه پذیرندگان و کاربران خود ارائه می‌کنند.
در سال‌های اخیر ابزارهای کیف پول الکترونیکی در ایران از سوی تأمین‌کنندگان خدمات پرداخت، مانند شرکت‌های PSP و نهادهای پرداخت‌یار، به منظور انجام تراکنش‌های خرد مالی، شامل خرید و انتقال P2P، ارائه شده است. تقریباً همه این تأمین‌کنندگان خدمات کیف پول الکترونیکی، ابزار کیف پول را برای پرداخت یا انتقال وجه در محدوده کاربران اپلیکیشن و شبکه پذیرندگان طرف قرارداد خود ارائه می‌دهند. بنابراین می‌توان خدمات آنها را در دسته ابزار کیف پول الکترونیکی حلقه نیمه بسته و حلقه باز محدود یا حتی در دسته حلقه بسته قرار داد. به این معنی که مشتری (پرداخت‌کننده) باید برای پرداخت از طریق ترمینال شامل دستگاه کارت‌خوان این پذیرندگان، حتماً از اپلیکیشن کیف پول ارائه شده از سوی همان شرکت پرداختِ پشتیبانی‌کننده‌ی پذیرنده، استفاده کند و نزد آن شرکت پرداخت، سرویس کیف پول فعال داشته باشد. در واقع همین محدودیت، می‌تواند اولین دلیل فراگیر نشدن خدمات کیف پول الکترونیکی در کشور باشد.
کاملاً منطقی به نظر می‌رسد که رفع این محدودیت، نیازمند زیرساخت‌های تعامل‌پذیری بین ارائه‌دهندگان سرویس کیف پول الکترونیکی است. زیرساختی که از طریق سوئیچ‌های متمرکز تعامل‌پذیری با هدف پذیرش تراکنش‌های مالی دارندگان کیف پول، متمایز از ارائه‌دهنده کیف پول پذیرنده (ارائه‌دهندگان متفاوت و غیر یکسان سرویس کیف پول پرداخت‌کننده و پذیرنده)، شکل می‌گیرد. این بدین معنا نیست که زیرساخت تعامل‌پذیری کیف پول باید لزوماً یک زیرساخت واحد باشد و توسط یک نهاد قانون‌گذار یا بانک مرکزی، ایجاد و نگهداری شود. بانک مرکزی اصولاً در این زمینه باید الزامات و مقررات تعامل‌پذیری بین ارائه دهندگان سرویس کیف پول الکترونیکی را مشخص کند و عملاً باید راه‌اندازی زیرساخت‌های تعامل‌پذیری، به‌عنوان یک سرویس، خدمت یا محصول در نظام پرداخت و بانکی توسط بخش خصوصی و در فضای سالم رقابتی شناخته شود تا مانعی برای توسعه قابلیت‌های جدید بر پایه نوآوری و کیفت بالا، در این زمینه شکل نگیرد.
مانعی جدی به نام سیستم کارمزدی غلط
سیستم کارمزدی غلط در اکوسیستم پرداخت و خرید از طریق کارت بانکی، یکی دیگر از دلایل و محدودیت‌های جدی در خصوص عدم فراگیری استفاده از کیف پول الکترونیکی در ایران است. در مدل کارمزدی فعلی، عملاً اکثر پذیرندگان و دارندگان کارت، در تراکنش خرید توسط کارت بانکی هیچ‌گونه هزینه کارمزد تراکنشی پرداخت نمی‌کنند. بنابراین کاملاً قابل فهم است که نه پذیرنده و نه پرداخت‌کننده (کاربر نهایی)، تمایلی به استفاده از کیف پول الکترونیکی نداشته باشند. چرا که حتی ممکن است مجبور شوند هزینه‌ای را که با عنوان کارمزد، در تراکنش کارتی پرداخت نمی‌کردند، در سرویس کیف پول الکترونیکی پرداخت کنند. در نتیجه تا زمانی که مدل کارمزد شبکه پرداخت و خرید کارتی، حداقل برای تراکنش‌های خرد و مبالغ پایین، اصلاح نشود، نمی‌توان انتظار فراگیر شدن استفاده از کیف پول الکترونیکی را داشت.
ضعف در قوانین کیف پول الکترونیکی
این بار که خواستید کیف پول اسنپ خود را شارژ کنید با خیال راحت مبلغ ۱ میلیون تومان را وارد کنید. زیرا هیچ تراکنشی انجام نمی‌شود و شما هم هیچ پولی از دست نمی‌دهید. سقف مبلغ روزانه استفاده از کیف پول الکترونیکی برای کاربران بسیار پایین است. شما حتی اگر بخواهید کیف پول اسنپ (یا هر برنامه دیگری) را نصف ۱ میلیون تومان هم شارژ کنید موفق نمی‌شوید. این عامل، خودش یکی از محدودیت‌هایی است که فراگیر شدن کیف پول الکترونیک را با مانع روبرو می‌کند. بر اساس آخرین دستور بانک مرکزی، انجام تراکنش پرداخت در کیف پول‌های الکترونیکی، در حال حاضر دارای محدودیت سقف مبلغ ۲۰۰ هزار تومان برای مشتریان سطح اول و دوم و سقف ۴۰۰ هزار تومان برای مشتریان سطح سوم است. کاملاً روشن است که بخش زیادی از تراکنش‌های پرداخت و خرید در این بازه قرار نمی‌گیرند.
به تازگی سند جدیدی با عنوان دستورالعمل ضوابط فعالیت بانک‌های عامل و راهبران کیف پول الکترونیکی در نظام پرداخت کشور تهیه و ابلاغ شده است. برخی از قوانین و الزامات بیان شده در این سند، از اساسی‌ترین محدودیت‌ها و عوامل در عدم شکل‌گیری خدمات فراگیر کیف پول الکترونیکی در کشور هستند، که عملاً باعث شده نه بانک‌ها و نه بازیگران جدید فناوری مالی، علاقه‌ی چندانی به ورود به این حوزه نداشته باشند. از آن جمله به موارد زیر می‌توان اشاره داشت:
- بسیاری از اختیارات و مسئولیت‌های صدور، نگهداری، مدیریت و کنترل خدمات کیف پول الکترونیکی بر عهده بانک عامل گذاشته شده، اما به نظر می‌رسد این موضوع با اصول کسب و کاری ارائه دهندگان کیف پول الکترونیکی، شامل بازیگران فناوری مالی، در تضاد باشد. از طرفی به نظر می‌رسد بسیاری از بانک‌ها برای پذیرش این میزان مخاطرات، مسئولیت و اختیارات در این حوزه، تمایل زیادی ندرند. همچنین آمادگی لازم از جمله زیرساخت‌های مورد نیاز را نیز در اختیار ندارند. اگر تقریباً همه مسئولیت‌ها و پاسخگویی در قبال آنها بر عهده بانک عامل است، چرا باید نهاد راهبر کیف پول الکترونیک برای گرفتن مجوز شروع فعالیت، تضمینی با مبلغ پنج میلیارد تومان ارائه دهد؟! در واقع می‌توان گفت که مسئولیت اصلی بانک عامل در این حوزه باید کنترل، نظارت و حصول اطمینان از عملکرد صحیح و قانونی «راهبر ارائه‌دهنده کیف پول» باشد، نه ورود در عملیات و اجرای خدمت کیف پول.
- در بخش‌هایی از سند، به‌خصوص در برخی مواد بیان شده در ذیل فصل پنجم (الزامات و تعهدات راهبر)، الزاماتی برای دو نقش «بانک عامل» و «راهبر» بدون تفکیک شفاف وظایف، در کنار یکدیگر عنوان شده که در نهایت مشخص نیست هر کدام از این دو موجودیت، به‌صورت مستقل چه بخشی از آن وظایف و انطباق با الزامات مربوطه را بر عهده دارند و مسئول و پاسخگو آن هستند. این موضوع پتانسیل ایجاد تضاد، اختلاف‌نظر و ادعای طرفین (بانک عامل و راهبر) در مقابل یکدیگر را، به همراه خواهد داشت که عملاً می‌تواند منجر به این شود که بانک‌ها علاقه‌ای به همکاری با شرکت‌ها و نهادهای فناوری مستقل و نوآور در زمینه کیف پول الکرونیکی نداشته باشند.
فناوری جدید، چالش‌های خودش را دارد. درباره کیف پول الکترونیک به نظر می‌رسد این چالش‌ها هنوز از خان قانون‌گذاری عبور نکرده‌اند. بهتر است ارائه کنندگان ابزارهای کیف پول الکترونیک با تحلیل دقیق نمونه‌های موفق خارجی مثل اوبر، استارباکس، اپل‌پی و… پیشنهادهای سازنده و راه‌حل‌های کاربردی را با قانون‌گذار مطرح نمایند تا موانع موجود در مسیر فراگیر شدن کیف پول الکترونیک در کشور هرچه سریع‌تر و بهتر برطرف گردند.