تاریخچه‌ی فینتک در ایران چندان عریض و طویل نیست. اما در همین مدت کم، صنعت فینتک در ایران بالا و پایین‌های بسیار زیادی را تجربه کرده است. از تعارض بین ساختار سنتی بانک‌ها و نهادهای مالی با نیازهای به روز شده‌ی مردم گرفته تا فیلترشدن درگاه‌های پرداخت شرکت‌های پرداخت‌یار به درخواست بانک مرکزی، اکوسیستم جوان فینتک در ایران ماجراهای زیادی را پشت سر گذاشته است. هرچند به نظر می‌رسد اتفاقات بسیار بیشتری پیش روی این صنعت حیاتی باشد.
امروز قصد داریم به داستان فینتک در ایران بپردازیم. آنچه تا کنون رخ داده و آنچه احتمالاً در آینده رخ خواهد داد، یا برای بهبود اوضاع این صنعت باید رخ دهد.
اگر به تعریف دقیق فینتک و اطلاعات پایه‌ای درباره‌ی مفهوم آن نیاز دارید بهتر است ابتدا مقاله‌ی فینتک چیست را بخوانید تا آنچه که در این مقاله بیان می‌شود را بهتر متوجه شوید.
سیر تاریخی فینتک در ایران و جهان
قبل از این که به روند شکل‌گیری و تکامل فینتک در ایران بپردازیم خوب است نگاهی بیندازیم به شکل‌گیری فینتک در ابتدایی‌ترین سال‌های تولدش. شاید بتوان گفت سیر تحولات فناوری، معیار دگرگونی‌های بزرگ در جوامع بشری بوده است. اینترنت را می‌توان نقطه‌ی عطف فناوری بشر امروزی دانست که بدون شک نگاه کاملاً نویی را در سیاست، اقتصاد، فرهنگ و سبک زندگی ایجاد کرده است. اما شاید برایتان جالب باشد که تاریخچه‌ی فینتک نه به پیدایش اینترنت، بلکه به قرن نوزدهم میلادی برمی‌گردد. زمانی که بانک‌های امریکایی و اروپایی با استفاده از تلگراف و ارسال پیام‌های کدگذاری شده (مورس) به فرایند انتقال اطلاعات مالی سرعت دادند.
شاید این نگاه برای خیلی‌از افراد عجیب و دور از ذهن باشد که آنچه امروز در صنعت فینتک ایران (و جهان) می‌گذرد، با راهزنان مکزیکی که به بانک‌های غرب وحشی دستبرد می‌زدند یا سرمایه‌هایی که در دوران انقلاب صنعتی در اروپای فقیر، چرخ کارخانه‌ها را به گردش درآوردند، ارتباط دارد. جالب نیست؟!
با این مقدمه‌ی کوتاه تاریخی مشخص می‌شود که «فناوری» در تعریف فناوری مالی یا همان فینتک، به فناوری دیجیتال و اینترنت محدود نمی‌شود. در واقع تکامل فینتک چهار دوره‌ی تاریخی را پشت سر گذاشته است که شروع آن به قبل از ظهور اینترنت و فناوری دیجیتال برمی‌گردد.
آنچه امروز به عنوان صنعت فینتک در ایران می‌شناسیم، ادامه‌ی همین روند تکامل تاریخی فینتک است.
فینتک در ایران: ادامه روند تکامل فینتک در جهان
همانطور که گفتیم، تولد فینتک به حدود ۳۰۰ تا ۲۰۰ سال پیش برمی‌گردد. در این مدت زمان طولانی، شکل اقتصاد عوض شده است. حتی پول امروزی نیز شباهتی به سکه‌های طلا و نقره و اسکناس‌های کاغذی ۲۰۰ سال پیش ندارد. رمز ارزها و سایر دارایی‌های دیجیتالی رمزگذاری شده، نوع کاملاً جدیدی از دارایی‌ها و سرمایه‌های غیرسنتی را ایجاد کرده‌اند که در حیطه‌ی فعالیت بانک‌ها نمی‌گنجند اما در صنعت فینتک جای دارند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که الزامات خدمات مالی فینتک به بانک‌ها محدود نمی‌شود و فراتر از آن می‌رود. با این مقدمه می‌توان دوره‌های تکامل فینتک را بررسی کرد.
۱. دوره‌ی اول جهانی شدن مالی
اواخر قرن نوزدهم دورانی بود که بشر از اختراع تلگراف، راه‌آهن و کشتی بخار غرق در شادی بود. این اختراعات و دستاوردها، که نتیجه‌ی اولین پیوند ملموس بین حوزه‌ی مالی و حوزه‌ی فناوری بودند، تعاملات مالی بین کشورها، اجازه انتقال سریع اطلاعات مالی و معاملات و پرداخت‌ها را در بیشتر نقاط دنیا امکان‌پذیر کردند. بخش مالی، این فناوری‌ها را پشتیبانی می‌کرد و در نهایت خود این فناوری‌ها به تسهیل امور حوزه‌ی مالی در سطح بسیار گسترده‌تری از آنچه تا قبل از آن زمان وجود داشت، کمک می‌کردند. این، اولین مرحله از روند جهانی‌سازی مالی بود که تا شروع جنگ جهانی اول (سال ۱۹۱۴ میلادی) ادامه داشت.
۲. دوره ابتدایی پس از جنگ
در نیمه‌ی اول قرن بیستم، وقوع دو جنگ فراگیر، نفس جوامع انسانی را گرفت. برای چند دهه، روند جهانی شدن مالی محدود شد. بعد از پایان جنگ جهانی دوم پیشرفت‌های فناورانه دوباره امکان ظهور یافتند. عمده‌ی فناوری‌های این دوره، در حوزه‌ی ارتباطات و فناوری اطلاعات بودند. این امر به طور واضح نتیجه‌ی دو جنگ جهانی بود. آلن تورینگ، نابغه‌ی انگلیسی، ماشین تورینگ را برای رمزگشایی از پیام‌های کدگذاری شده‌ی نازی‌ها، موسوم به انیگما، ساخت. ماشینی که بعدها پایه‌ی اختراع کامپیوترهای امروزی شد. شرکت‌های بزرگی مثل IBM و «تگزاس اینسترومنتس» ابزارهای کدگذاری در اولین کامپیوترها را از نظر تجاری توسعه دادند و ماشین حساب دستی مالی را تولید کردند. در همین فاصله زمانی، بین سال‌های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۷، مردم امریکا با پدیده‌ی کارت اعتباری آشنا شدند.
۳. توسعه خدمات مالی دیجیتال-سنتی فینتک
این دوره از تکامل صنعت فینتک را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: دیجیتالی‌سازی، جهانی‌سازی. در سال‌های سرنوشت‌ساز ۱۹۶۷ تا ۱۹۸۷، صنعت خدمات مالی به سمت دیجیتالی شدن حرکت کرد. در سال ۱۹۶۸ اداره اینتر-کامپیوتر در انگلستان تأسیس شد. این سازمان سنگ بنای خدمات خودکارسازی بانک‌ها را بنیان نهاد. دو سال بعد، در سال ۱۹۷۰، ایالات متحده سیستم پرداخت‌های بین بانکی Clearing House را معرفی کرد. با رونق گرفتن و پیچیده‌تر شدن این فناوری‌ها، سیستم‌های پرداخت داخلی نیاز به دسترسی‌های برون‌مرزی پیدا کردند. به این ترتیب در سال ۱۹۷۳ «انجمن ارتباطات مالی بین بانکی بین‌المللی» (SWIFT) به وجود آمد. طی این دوره مؤسسات مالی استفاده از فناوری اطلاعات را به تدریج جایگزین بسیاری از روش‌های کاغذی کردند. به طوری که تا اواخر دهه ۱۹۸۰ خدمات مالی عمدتاً به صنعت دیجیتال وابسته شده بود.
۴. دموکراتیک کردن خدمات فینتک
شاید بتوان بحران مالی سال ۲۰۰۸ را نقطه شروع این دوران دانست. این دوران بستر چند اتفاق مهم و اساسی بود. پیش از همه عدم اعتماد مردم به دولت‌ها (و نظام بانک‌داری سنتی که عمدتاً از سوی دولت‌ها ارائه می‌شود)، سپس فراگیر شدن تلفن همراه و در دسترس قرارگرفتن اینترنت و فناوری‌های حاصل از آن برای همه مردم، زمینه را برای پیدایش یک رقیب تازه نفس آماده کرد. شرکت‌ها و افراد مبتکر و فعال در صنعت خدمات مالی دست به کار شدند و انواع راه حل‌های آسان و ارزان در حوزه‌ی خدمات پرداخت، سرمایه‌گذاری، بیمه و… را از طریق فناوری در اختیار عموم افراد قرار دادند. بحران اقتصادی سال ۲۰۰۸ نقطه عطفی است که رشد فینتک را تسریع کرد.
این چهار دوره‌ای که به عنوان سیر تکاملی فینتک بررسی کردیم در منابع مختلف با اندکی اختلاف، کمابیش به همین صورت بیان شده‌اند. اما آنچه با وضوح بیشتری می‌توانیم درباره‌ی آن نظر بدهیم، اولین حضور صنعت فینتک در ایران است. همانطور که قبلاً هم اشاره کردیم، مواجه شدن جامعه‌ی صنعت مالی ایران با فینتک، درست در تداوم طبیعی تکامل فینتک در سایر نقاط دنیا پیش آمد.
آغاز فینتک در ایران به چه زمانی برمی‌گردد؟
یکی از ویژگی‌های جالب فناوری دیجیتال، بی‌رحمی آن در تسخیر جوامع بشری است. مهم نیست شما در قلب نیویورک زندگی کنید یا در روستایی دورافتاده در کنیا. هر جا که باشید، فناوری دیجیتال آنجا را تصرف کرده و مزایایش را در اختیارتان قرار می‌دهد. خوشبختانه ایران نیز از این موج حمله بی‌نصیب نماند و هم‌گام با گسترش بازارهای مالی و مکانیزه شدن خدمات اداری، امور مالی به سمت الکترونیکی شدن تمایل پیدا کردند. یکی از اولین نمودهای ظهور فینتک در ایران، خرید اینترنتی بود که خودش مستلزم ایجاد سامانه‌های پرداخت آنلاین بود. طراحی این سامانه‌ها، در کنار راه‌اندازی کسب و کارها و فروشگاه‌های اینترنتی، خرید آنلاین، ارائه خدمات مالی به شرکت‌ها و سمینارها، طراحی نرم‌افزارهای حسابداری و مالی برای کارخانه‌ها، بیمه‌ها و سایر کسب و کارها، انتقال پول، اپلیکیشن‌های مدیریت امور مالی شخصی و سازمانی، و حتی راه‌اندازی مجله‌های آنلاین مالی جزو اولین فعالیت‌های فینتک در ایران به شمار می‌روند.
به احتمال زیاد می‌توان آغاز فینتک در ایران را اوایل دهه ۱۳۸۰ دانست. زمانی که «ثمین کارت» به عنوان یک پدیده‌ی مبهم و ناآشنا به عنوان کارت اعتباری جهت برخی خریدهای سازمانی ارائه شد. حساب سپهر بانک صادرات استفاده از کارت و دستگاه خودپرداز را به عنوان اولین تجربه‌ی اینچنینی به جامعه معرفی کرد. در همین دوران شرکت‌های دیگری با تکیه بر خلاقیت و تخصص خود وارد عرصه فینتک شدند. زرین‌پال یکی از اولین فینتکهای موفق ایرانی بود. این شرکت خدماتی مانند درگاه پرداخت و کیف پول آنلاین به مشتریان خود ارائه کرد. پی‌پینگ و فاندوران نیز از فینتکهای موفق سال‌های بعد بودند.
برای اطلاعات دقیق‌تر درباره‌ی فینتک و زیرشاخه‌های آن می‌توانید به مقاله‌ی «فینتک چیست» مراجعه کنید.
بر اساس بررسی‌های انجام شده، در ایران تعداد شعبه‌های بانکی نسبت به جمعیت بالاست، تعداد تراکنش‌ها زیاد است و سرعت انتقال وجه در سیستم بانکی از استاندارد بالایی برخوردار است. این موارد نشان‌دهنده‌ی ظرفیت‌های بالای خدمات مالی در ایران هستند. با این که هنوز بازار تقاضای فینتک در ایران جای رشد دارد، اما همین حالا هم می‌توانیم با نگاهی دقیق به اکوسیستم فینتک در ایران، وضعیت این صنعت را ارزیابی کنیم.
رشد فزاینده استفاده از ابزارهای نوین مالی و استقبال از استارت‌آپ‌ها، احتمال افزایش تقاضا برای خدمات و محصولات جدید را بیشتر می‌کند.
فینتک در ایران چه مزایا و معایبی دارد؟
حوزه خدمات مالی در ایران به دلایل متعدد سیاسی، اقتصادی و علمی، سال‌هاست که اکوسیستمی بسته و محدود را تشکیل داده است. به همین دلیل تقاضا برای خدمات نوین مالی مبتنی بر فناوری افزایش یافته است. استقبال از استارت‌آپ‌ها گواهی بر این امر است. اگرچه که گذار از بانک‌داری سنتی به دیجیتال یک ضرورت است، اما فینتک می‌تواند به جای جایگزینی و یا رقابت با بانک‌ها و مؤسسات مالی، مکمل و پشتیبان خدمات آنها باشد. این مهم، به ویژه در بانک‌داری خُرد و دسترسی به خدمات مالی متنوع‌تر و گسترده‌تر، که مؤسساتی چابک‌تر با آزادی عمل بیشتر را می‌طلبد، خود را به خوبی نشان می‌دهد. در این بخش، استارت‌آپ‌های فینتک چشم‌انداز مالی متنوع‌تر و گسترده‌تری را ارائه می‌دهند، هزینه‌های عملیاتی را می‌کاهند، هدف‌گذاری بیشتری بر بازارهای خرد اعمال می‌کنند و خدمات شخصی‌شده‌تر و هوشمندانه‌تری را با هزینه‌ی کمتر و سرعت و کیفیت بالاتری در اختیار مصرف‌کننده قرار می‌دهند. در ادامه به چند مورد دیگر از مزیت‌های فینتک می‌پردازیم.
انعطاف: نظام مالی نوین بر اساس نیاز بازار و مصرف‌کننده به وجود آمده است. یعنی یک رابطه‌ی دو سر برد بین ابزارهای فینتک و کاربرد این ابزارها وجود دارد. در صنعت فینتک طراحی خدمات و محصولات از همان ابتدا بر اساس حل مشکلات و رفع موانع موجود صورت می‌گیرد.
هم‌افزایی: ارزش افزوده فینتک با رشد اکوسیستم کارآفرینی و تنوع فعالیت استارت‌آپ‌ها رابطه مستقیم دارد. چنین هم‌افزایی‌ای در کشورهای توسعه یافته دیده شده و در کشورهای در حال توسعه، مثل ایران، نیز وجود دارد.
شفافیت: درباره‌ی شفافیت و ارتباط آن با فناوری در مقاله‌ی نئوبانک در ایران صحبت کردیم. همانطور که در آن مقاله هم اشاره کردیم، شفافیت یکی از ویژگی‌های مشخص فعالیت‌های فینتکی است. مدیریت مالی، در سطح فردی و سازمانی، علاوه بر دانش فنی نیازمند در اختیار داشتن امکان دسته‌بندی، تحلیل و استخراج نتایج از تراکنش‌های مالی است. خیلی از استارت‌آپ‌های فینتک بر مبنای کمک به بهینه‌سازی رفتار مالی مصرف‌کننده طراحی شده‌اند. برای این منظور لازم است طیف گسترده‌ای از الگوهای رفتاری کاربر در امور مالی تحلیل شوند. هرچند با توجه به معضل عدم شفافیت، که در مقاله نئوبانک آن را توضیح دادیم، این ویژگی هنوز آنچنان که شایسته است خود را در فرهنگ فینتک ایران نشان نداده است.
صنعت فینتک، فارغ از این که در ایران باشد یا هر جای دیگر، در کنار مزایایی که به برخی از آنها اشاره شد، معایب و محدودیت‌هایی هم دارد. به عنوان بخش پایانی این نوشتار، چند ورد از مهم‌ترین معایب فینتک را نیز مرور می‌کنیم.
جذب سرمایه: یکی از اساسی‌ترین معضلات صنعت فینتک، به ویژه در ایران، عدم شفافیت قانون‌گذار و در مواردی، فقدان مقررات مفید است. عدم استقبال دولت‌ها از استارت‌آپ‌های فینتک چیز عجیبی نیست. از آنجا که سرمایه‌های کلان و شرکت‌های سرمایه‌گذاری، بنا بر منافع، هم‌راستا با برنامه‌های اقتصادی دولت رفتار می‌کنند، جذب سرمایه برای فین‌تک‌ها با دشواری‌هایی همراه است. به دلیل این که فینتک در ایران، صنعتی نوپا و کمتر شناخته شده است مشکل جذب سرمایه‌گذار می‌تواند بعد از معضل رگولاتوری (قانون‌گذاری) مهم‌ترین چالش این صنعت باشد.
عدم اطمینان: در ایران ایده‌ها نزد قشر جوان و خلاق است و سرمایه عمدتاً در اختیار قشر سنتی. از طرفی ماهیت خلاقانه و چابک فینتک نسبت به فضای بسته و خسته‌ی بانک‌داری سنتی، مدل‌ها و ساز و کار کسب و کارهای سنتی را مختل کرده‌است. امری که در نرخ رشد اقتصادی تأثیر منفی داشته است. چون سرمایه‌گذاران همواره به کاهش ریسک گرایش داشته‌اند، کمتر به فینتک اعتماد می‌کنند. عاملی که به نوبه خود در جذب سرمایه برای فینتک نقش مهمی بازی می‌کند.
امکان خلق پول: قرن‌هاست که حق انحصاری تولید پول به طور قطعی در اختیار بانک مرکزی است. اکنون به نظر می‌رسد گستره‌ی فعالیت‌های فینتک این انحصار را شکسته و یا دست‌کم باعث سوءتفاهم‌هایی در این زمینه شده است. به عنوان مثال استخراج بیت‌کوین یا سایر رمز ارزها، و مبادلات آنها در صرافی‌های رمز ارز، دولت‌ها و بانک‌های وابسته به آنها را نگران کرده است که مبادا پولی خارج از اختیار و کنترل آنها وارد بازار شود. همین پتانسیل امکان خلق پول، هم در ایران و هم در سایر کشورها، دولت‌ها را به چالش کشیده است.
مزایا و معایب صنعت فینتک بیش از اینها هستند و هرچه شناخت ما از این صنعت بیشتر می‌شود، نقاط قوت و ضعف بیشتری را درباره‌ی آن کشف می‌کنیم.
کلام آخر
سیر تکامل تاریخی فینتک آشکارا نشان می‌دهد که مقاومت در برابر آمیزش فناوری و امور مالی محکوم به شکست است. امروز باید بپذیریم که گذار از نظام بانک‌داری سنتی به بانک‌داری نوین یک ضرورت است نه یک انتخاب. مهم‌ترین موانع توسعه‌ی استارت‌آپ‌های فینتک در ایران چالش‌های قانون‌گذاری، نبود استراتژی شفاف در بانک‌ها برای همکاری و شرایط کلان سیاسی و اقتصادی کشور (به ویژه تحریم‌ها) هستند که بر امر سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ‌های فینتک تأثیر منفی زیادی می‌گذارند.
تدوین استانداردها و قوانین جدید متناسب با نیاز استارت‌آپ‌ها، تسهیل فرایندهای بانک‌داری باز، ایجاد نقشه راه تحول دیجیتال صنعت بانک‌داری با همکاری ذی‌نفعان کلیدی و تعامل با بخش خصوصی به جای رقابت با آن می‌تواند از راهبردهای اساسی در رفع موانع اساسی صنعت فینتک در ایران باشد.
احتمالاً شما هم بر این باورید که فینتک صنعتی نوظهور است. ما نیز با شما موافقیم و معتقدیم فینتک در طیف فعالیت‌های نسبتاً جدید اقتصادی دسته بندی می‌شود. اما چقدر جدید؟ اگر بخواهیم پیدایش فینتک را با دوران پیش از کشاورزی که مبادلات به صورت پایاپای صورت می‌گرفتند، یا نظام بانک‌داری ربا محور وابسته به کلیسا در قرون وسطی مقایسه کنیم، باید بگوییم بله، فینتک یک صنعت جدید است. اما اگر بگوییم همین صنعت جدید قبل از تولد گوگل، اینترنت و حتی کامپیوتر به وجود آمده چطور؟ فینتک در ایران، ادامه روند تکامل فینتک در یک دوره تاریخی حدوداً ۲۰۰ ساله است. برای شناخت بهتر زیست‌بوم فینتک در ایران، به سال‌های اولیه تولد آن در بانک‌های غرب وحشی در امریکا، و بانک‌های اروپایی دوران انقلاب صنعتی سفر و خط سیر تکامل تدریجی آن را دنبال می‌کنیم.