چک ابزاری نوشتاری، تاریخ‌دار و امضا شده است که به بانک دستور می‌دهد مبلغ معینی را به دارنده (حامل) آن بپردازد. شخص یا نهادی که چک را می‌نویسد به عنوان پرداخت‌کننده یا صادرکننده شناخته می‌شود، و شخصی که چک به نام (در وجه) او نوشته می‌شود گیرنده وجه است. برات گیرنده یا بانک عامل، بانکی است که چک را پرداخت می‌کند.
اجزای چک شامل تاریخ، نام گیرنده، مبلغ چک، تأییدیه پرداخت‌کننده (مهر یا امضا) و توضیحات است. همچنین چک‌ها انواع گوناگون و کاربردهای متنوعی دارند که به طور کلی به دو دسته «چک‌های شخصی» و «چک‌های بانکی» تقسیم می‌شوند.
در این مقاله انواع چک را معرفی و ویژگی‌ها و کاربردهای هرکدام را بیان می‌کنیم. سپس مهم‌ترین قوانین مربوط به چک‌های بانکی را توضیح می‌دهیم.
چک بانکی چگونه کار می‌کند؟
چک بانکی، برات یا سندی تجاری است که دریافت یا انتقال مبلغ معینی را تضمین می‌کند. چک بانکی ایجاد شده است تا بانک صادرکننده، ابزار اعتباری مناسبی به منظور پرداخت در شرایط گوناگون برای دارندگان حساب جاری در آن بانک فراهم کند. پرداخت‌کننده چک را می‌نویسد و آن را به گیرنده می‌سپارد. گیرنده، چک را به بانک یا مؤسسه مالی دیگری می‌برد تا در ازای آن پول نقد دریافت دارد و یا مبلغ آن را به حساب دیگری واریز کند.
چک ممکن است نقد یا واریز شود. هنگامی که گیرنده، چک را برای وصول یا واریز به بانک یا مؤسسه مالی دیگری ارائه می‌کند، وجه از حساب بانکی پرداخت‌کننده برداشت می‌شود. این، روش دیگری برای دستور دادن به بانک برای انتقال وجه از حساب پرداخت‌کننده به حساب گیرنده یا حامل است. چک‌ها عموماً از یک حساب جاری صادر می‌شوند، اما می‌توان وجه آنها را به یک حساب پس‌انداز یا هر نوع دیگری از حساب بانکی نیز انتقال داد.
استفاده از چک، به دو یا چند طرف امکان می‌دهد تا بدون نیاز به مبادله واقعی ارز فیزیکی، معامله انجام دهند (و پول جابجا کنند.) در واقع مبلغی که روی چک نوشته شده است جایگزین ارز فیزیکی معادل همان مبلغ است.
چک می‌تواند برای پرداخت قبوض، به عنوان هدیه، یا برای انتقال وجه بین دو شخص یا نهاد استفاده شود. چک‌های بانکی معمولاً به عنوان یک روش امن‌تر (نسبت به پول نقد) برای انتقال پول در نظر گرفته می‌شوند، بخصوص زمانی که پای مبالغ کلان در میان باشد.
اگر چک مفقود یا دزدیده شود شخص دیگری نمی‌تواند آن را نقد کند، زیرا فقط کسی که مشخصاتش به عنوان گیرنده روی چک ثبت شده می‌تواند چک را وصول نماید. جایگزین‌های جدید چک عبارتند از کارت‌های نقدی و اعتباری، انتقال وجه الکترونیکی و بانکداری اینترنتی.
انواع چک‌های بانکی
چک‌های بانکی که معمولاً برای معاملاتی با حجم بالا استفاده می‌شوند، انواع گوناگونی دارند. اگر صاحب کسب و کار هستید یا قصد راه‌اندازی تجارتی را داشته باشید، بسیار ضروری است که انواع چک بانکی را بشناسید.
چک‌های بانکی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
۱. چک‌هایی که از سوی اشخاص (حقیقی یا حقوقی) صادر می‌شوند.
۲. چک‌هایی که از سوی بانک صادر می‌شوند.
هرکدام از این دسته‌بندی‌ها خود شامل نام‌های گوناگونی می‌شوند که قبلاً حتماً به گوشتان خورده است.
چک‌هایی که از سوی شخص صادر می‌شوند
- چک عادی: اولین و رایج‌ترین نوع از چک‌های بانکی چک عادی است. در این نوع چک، صاحب حساب از دارایی خود نزد بانک چکی را در وجه شخص مورد نظر یا حامل صادر می‌کند. برای نقد کردن این چک باید به شعبه بانکی که چک از آن صادر شده مراجعه شود.
- چک تأییدشده یا گواهی‌شده: چک تأییدشده تفاوت چندانی با چک عادی ندارد. تنها تفاوت یک چک تأییدشده با چک عادی این است که بانکی که چک بر روی آن صادر شده، پرداخت وجه را تایید می‌کند. به این معنی که دارنده چنین چکی این تضمین را دارد که حتی اگر در حساب شخص صادرکننده چک وجه لازم وجود نداشته باشد، بانک مبلغ چک را پرداخت می‌کند.
تبصره- چک‌هایی که مؤسسات مالی و صندوق‌های قرض‌الحسنه صادر می‌کنند حکم چک را دارند، اما حمایت‌های قانونی صدور چک شامل آنها نمی‌شود.
چک‌هایی که از سوی بانک صادر می‌شوند
- چک بین بانکی (چک رمزدار): چک رمزدار بانکی از سوی بانک و به خواست صاحب حساب صادر می‌شود. این چک به صورت رمزدار است و برای بانک‌های دیگر صادر می‌شود. امکان وصول این چک به صورت پول نقد وجود ندارد و بانک صادر کننده مبلغ را به حساب بانکی شخص مورد نظر در بانک مقصد حواله می‌کند. صدور چک بین بانکی در وجه حامل ممنوع است. علاوه بر این، چک بین بانکی را نمی‌توان به شخص دیگری انتقال داد. پرداخت این چک هم مانند چک تضمین‌شده حتمی است. در نهایت باید به این نکته اشاره کنیم که امنیت چک بین بانکی بسیار زیاد است، چرا که اطلاعاتی مثل شماره حساب و کد شعبه بانکی که فرد گیرنده در آن حساب دارد نیز باید در چک نوشته شود.
- چک تضمین‌شده (تضمین‌شده رمزدار): چک رمزدار به وسیله بانک صادر می‌شود. در صورتی که صاحب حساب درخواست صدور چک تضمین‌شده کند این چک صادر می‌شود. پرداخت وجه به گیرنده چک رمزدار از سوی بانک تضمین می‌شود و حتی اگر در حساب صاحب حساب وجه کافی وجود نداشته باشد، امکان نقدکردن در همه شعبه‌های بانک صادرکننده چک وجود دارد. چک تضمین‌شده رمزدار از جهت تضمین پرداخت شبیه به چک تاییدشده است. اما تفاوت این دو نوع چک در این است که صادرکننده چک تضمین‌شده رمزدار بانک است، در صورتی که چک تأیید شده را خود شخص صاحب حساب صادر می‌کند. چک تضمین شده تفاوتی با پول رایج ندارد، چراکه وصول آن حتمی است.
- چک مسافرتی: این چک نیز توسط بانک صادر و وجه آن در شعب همان بانک یا توسط نمایندگان و کارگزاران آن بانک قابل دریافت است. چک مسافرتی گزینه‌ای مناسب به جای حمل پول بسیار زیاد در سفر است.
سامانه صیاد چیست؟
جدیدترین نوع سامانه چک بانکی سامانه صیاد است که آن را به طور مستقل بررسی می‌کنیم.
سامانه صدور یکپارچه دسته چک (سامانه صیاد) از ۲۸ شهریور ۱۳۹۶ به وسیله بانک مرکزی رونمایی شد. هدف از راه‌اندازی سامانه صیاد، کاهش آمار چک برگشتی، جلوگیری از صدور دسته چک برای افراد بدحساب، کنترل استعلام حساب صادرکننده چک از سوی گیرنده و در نتیجه افزایش اعتبار چک در معاملات است.
از اردیبهشت سال۱۴۰۰، چک صیاد جایگزین دسته‌چک‌های قدیمی، که در تمام بانک‌ها صادر می‌شد، شده است.
تمامی چک‌های صیاد صادر شده از بانک‌های مختلف به رنگ بنفش بوده و دارای کد شناسه ۱۶ رقمی هستند و عبارت «کارسازی این چک منوط به ثبت آن در سامانه صیاد است» در پایین آنها درج شده است.
مهم‌ترین وجه تمایز چک صیاد با چک‌های قدیمی کد یکتای ۱۶ رقمی آن است که امکان استعلام حساب صادرکننده چک را به دریافت کننده می‌دهد.
مهم‌ترین تفاوت چک صیاد با چک‌های قدیمی به موضوع «اعتبار چک» برمی‌گردد. دسته چک‌های قدیمی به طور صد در صد معتبر نبودند. به این معنی که هر شخصی، حتی با وجود چک برگشتی در سوابق خود، در صورتی که با مسئول شعبه آشنایی داشت، می‌توانست به راحتی دسته چک دریافت و با هر مبلغ و هر تعدادی که می‌خواست چک بلامحل صادر کند.
در صورتی که در چک‌های صیاد، شخص باید حداقل دو سال حساب بانکی با کارکرد بالا داشته باشد. بانک نقشی در صدور دسته چک صیاد برای اشخاص، اعم از حقیقی و حقوقی، ندارد و فقط به عنوان واسطه، درخواست صدور دسته چک را در سامانه صیاد ثبت می‌کند. در صورتی که فردی دارای چک برگشتی باشد، تا زمانی که از سوابق خود رفع سوءاثر نکند نمی‌تواند برای دریافت دست چک صیاد درخواستی ثبت کند.
طبق اعلام بانک مرکزی، در حال حاضر دسته‌چک‌های قدیمی که تاریخ صدور آنها به قبل از مرداد ۱۳۹۷ برمی‌گردد اعتبار ندارند. ولی دسته‌چک‌هایی که از ابتدای شهریور ۱۳۹۷ صادر شده‌اند تا زمان اتمام برگ‌های دسته چک اعتبار دارند. صدور، دریافت و انتقال این چک‌ها به ثبت در سامانه صیاد نیاز ندارد و می‌توانند مانند قبل کارسازی شوند.
قوانین چک بانکی که همه باید بدانند
- صادرکننده چک باید در تاریخ مندرج در چک، معادل مبلغ نوشته شده بر روی چک، در بانک محال‌علیه وجه نقد داشته باشد؛
- صادرکننده چک نباید تمام یا قسمتی از وجهی را که به اعتبار آن چک را صادر کرده، به صورتی از بانک خارج کند یا دستور عدم پرداخت وجه چک را بدهد؛
- صادرکننده چک نباید چک را به صورتی تنظیم کند که بانک به دلایلی مثل عدم مطابقت امضا یا خط‌خوردگی در متن چک، یا اختلاف در مندرجات چک و امثال آن، از پرداخت وجه چک خودداری کند؛
- هرگاه وجه چک به یکی از علت‌هایی که برشمردیم (و یا هر علت دیگری) پرداخت نشود، بانک مکلف است در برگ مخصوصی که مشخصات چک و هویت و نشانی کامل صادرکننده در آن ذکر شده باشد، علت یا علل عدم پرداخت را صریحاً قید و آن را امضا و مهر کرده و به دارنده چک تسلیم کند؛
- در برگه‌ی مذکور باید مطابقت امضای صادرکننده چک با نمونه امضای موجود در بانک و یا عدم مطابقت آن از طرف بانک تصدیق شود؛
- همچنین بانک مکلف است به منظور اطلاع صادرکننده چک فوراً نسخه دوم این برگه را به آخرین نشانی صاحب حساب که در بانک موجود است، ارسال کند.
مهم‌ترین علت‌های نقد نشدن چک بانکی
مواردی که در این بخش برمی‌شماریم درباره همه افراد و در تمام شرایط برقرار نیستند. در واقع این موارد نشانه‌هایی هستند که به تجربه و تکرار به عنوان شایع‌ترین دلایل عدم وصول چک شناخته شده‌اند.
۱. چکی که تاریخ آن در روز پنجشنبه یا روز قبل از تعطیلات قرار گرفته باشد.
۲. چکی که در آن، تاریخ، مبلغ یا امضای صادرکننده مخدوش باشد.
۳. چکی که صادرکننده به صورت آماده از کشوی میز یا از گاوصندوق خود خارج می‌کند و به شما تحویل می‌دهد نیز باید با دقت بیشتری بررسی شود. بهتر است صادرکننده، چک را در حضور شما تنظیم و امضا کند.
۴. چکی که طرف مقابل شما به عنوان چک همسر خود، تحویل شما می‌دهد.
۵. چکی که مبلغ آن در بخش حروف و عدد با هم مغایرت داشته باشد.
۶. چکی که نقد شدن آن از سوی صادر کننده مشروط شده باشد.
۷. چک شرکت‌ها و سازمان‌ها و مؤسسات که با یک امضاء به شما تحویل داده شود.
۸. چک شرکت‌ها و سازمان‌ها و مؤسسات که بدون مهر آن شرکت یا سازمان یا مؤسسه به شما تحویل داده شود.
۹. چک اشخاصی که از بانک‌های فاقد نظام اعتبارسنجی و پایش اعتبار مشتری دسته‌چک می‌گیرند. (شناختن این بانک‌ها کار پیچیده‌ای نیست. بانکی که با دریافت کمترین اطلاعات و مدارک، و در سریع‌ترین زمان به شما دسته‌چک می‌دهد، به اشخاصی که قرار نیست چک‌هایشان نقد شود نیز دسته چک اعطا می‌کند. از این رو اعتبار آن مشخص نیست و جای شبهه دارد.)
۱۰. چک اشخاصی که آگهی و اعلامیه حراج بر درب مغازه و محل کسب خود زده‌اند.
۱۱. چک شرکت‌ها و موسسات و سازمان‌هایی که در حال اخراج کارمند و تعدیل نیرو هستند.
۱۲. چک اشخاصی که دارای پرونده‌های کلان و مشهور در مراجع قضایی هستند.
۱۳. چک اشخاصی که می‌دانید بیکار هستند و احتمال می‌دهید درآمد مطمئنی ندارند.
۱۴. چک اشخاصی که می‌دانید به نظام بانکی بدهی سنگین یا بدهی معوقه دارند.
۱۵. چک اشخاصی که می‌دانید ممنوع الخروج هستند.
۱۶. چک کسبه‌ای که فاقد پروانه کسب از اتحادیه صنفی مربوطه هستند.
۱۷. چکی که برای تضمین معامله یا ضمانت افراد صادر می‌شود.
قوانین مربوط به صدور چک بلامحل
اگر یک شخص چک برگشتی داشته باشد، علاوه بر مجازات‌های بانکی، نه تنها مجاز به افتتاح حساب جدید نیست، بلکه اجازه دریافت وام و تسهیلات جدید را نیز نخواهد داشت. بنابراین کسی که چک صادر می‌کند باید درباره وصول یا عدم وصول آن دقت کافی به خرج دهد.
ماده ۷ قانون صدور چک تصریح می‌کند که صدور چک بی‌اعتبار با مجازات همراه است و مجازات آن شامل موارد زیر می‌شود:
- مبلغ چک کمتر از ۱۰ میلیون ریال: تا ۶ ماه حبس؛
- مبلغ چک از ۱۰ میلیون ریال تا ۵۰ میلیون ریال: ۶ ماه تا ۱ سال حبس؛
- مبلغ چک بیشتر از ۵۰ میلیون ریال: ۱ تا ۲ سال حبس و ۲ سال ممنوعیت از داشتن دسته چک؛
در صورتی که تعداد چک‌های بلامحل زیاد باشد، محکومیت بر اساس مجموع مبالغ چک‌های برگشتی معین می‌شود.
تبصره: این مجازات شامل مواردی است که ثابت شود چک‌های بلامحل بابت معاملات نامشروع و یا بهره و ربوبی صادر شده نمی‌شود. در غیر این صورت بر میزان مجازات افزوده خواهد شد.
چک بانکی، سفته، برات و سایر اسناد تجاری
سفته یک سند غیر تجاری است. سفته نیز مثل چک، صادرکننده و دریافت کننده دارد. اما از حساب بانکی صادر نمی‌شود. بلکه برای تضمین تعهدی به دریافت‌کننده سپرده می‌شود و معمولاً در پایان مدت تعهد، بازپس داده می‌شود. تفاوت سفته با چک بانکی در این است که صادرکننده سفته عندالمطالبه تعهد می‌کند هرگاه دارنده سفته، وجه آن را مطالبه کرد، فوراً آن را پرداخت کند. ولی چک بانکی به این صورت است که بانک، مبلغ چک را در حساب نگه می‌دارد و به محض درخواست دارنده چک، آن را به او می‌پردازد.
در واقع دارنده چک، در مورد نگهداری پول به بانک اعتماد می‌کند و بانک نیز باید پیشاپیش معادل مبلغ چک صادر شده را در حساب صادرکننده مسدود کند.
صدور چک بانکی می‌تواند به افزایش قدرت پرداخت صاحبان کسب و کار و رفع کمبود پولی کشور کمک کند. به شرطی که بانک به جای اسکناس، به صدور چک مبادرت ورزد. در غیر این صورت نه تنها کمکی به رفع مضیقه پولی کشور نمی‌شود بلکه به افزایش تورم نیز منجر می‌گردد.
به طور کلی چک معتبرترین و قانونی‌ترین سند تجاری است که حمایت‌های قانونی از آن بیشتر از هر سند تجاری دیگری است. در صورتی که سفته به عنوان یک سند غیر تجاری (سند عادی) بشمار می‌رود و در مراجع حقوقی حمایت‌های قانونی خاصی ندارد.