روش‌های پرداخت متعددی در دنیا طراحی شده و علاقه‌مندان زیادی هم دارد. در این میان برداشت خودکار (direct debit) یکی از این اید‌ه‌هاست و به خاطر منافعی که برای کاربران و کسب و کارها دارد تبدیل به یک فرصت مهم برای توسعه بازار تجارت آنلاین شده است.
بسیاری برداشت خودکار (direct debit) را آینده جریان‌های نوظهورعرصه فینتک می‌دانند. در ایران هم چند سالی است که زیرساخت‌های برداشت خودکار فراهم شده و شرکت‌هایی به ارائه خدماتی در این زمینه پرداخته‌اند.
از جمله مجموعه «وندار» که به تازگی در رویدادی به بیان تجربه‌هایش از ارائه دوساله خدمات برداشت خودکار پرداخته بود. به همین بهانه به سراغ مهدی عبادی، مدیر عامل «وندار» رفتیم تا با او درباره برداشت خودکار و شرایط کنونی‌اش در ایران حرف بزنیم.
** برای شروع کمی از مفاهیم پایه‌ای آغاز کنیم. برداشت خودکار (direct debit) از کجا وارد دنیای تجارت دیجیتال شد و کی به ایران رسید. نسبت کاربرهای ایرانی با آن چگونه است؟
من کمی به عقب‌تر برمی‌گردم. خرید و فروش که بخش بزرگی از اقتصاد را شامل می‌شود، از وقتی به دنیای اینترنت وارد شد، تغییرات گسترده‌ای را به خود دید. این تغییرات همه بخش‌های خرید و فروش را متحول کرد؛ از اینکه برای خرید دیگر لازم نبود حضوری به فروشگاهی سر بزنید تا شیوه‌های تحویل کالا. طبیعی است که در چنین شرایطی شیوه‌های پرداخت هم باید دستخوش تحولاتی می‌شدند. یک مدل خیلی قدیمی شیوه‌های پرداخت که در ایران هم از سال ۱۳۸۴ مورد استفاده قرار گرفته، همین درگاه‌های پرداخت است؛ چیزی که امروزه در ایران بسیار رایج است و همه با آن آشنا هستند و می‌توانند از آن طریق به فروشنده پول پرداخت کنند. این یک روش پرداخت (payment method) است.
به‌تدریج بسته به مدل‌های کسب‌وکاری، لازم شد که مدل‌های پرداخت دیگری هم به‌وجود بیاید. چیزی که ما امروز به اسم برداشت خودکار یا دایرکت دبیت می‌شناسیم، اتفاقی است که از سال ۱۹۸۶ در دنیا شروع به حرکت کرده و اکنون در سال ۲۰۲۲ به ایران رسیده. برای اینکه بدانیم چرا این اتفاق رخ داد باید کمی به رفتارهای مردم در هنگام خرید توجه کنیم.
مشتری زمانی یک کالایی می‌خرد و بابت آن خرید یک بار از طریق درگاه پرداخت یا IPG پول پرداخت می‌کند. در مقابل شرایطی هم وجود دارد که مشتری می‌خواهد به صورت مداوم و با یک برنامه زمانی مشخص خریدی تکرارشونده داشته باشد، مثلا حق اشتراک‌ها مثل حق اشتراک apple music یا حق اشتراک اسپاتیفای که بایستی ماهانه پرداخت شود.
چون این پرداخت‌ها در یک بازه زمانی مشخص مدام تکرار می‌شود منطقی نیست که هر ماه سراغ درگاه پرداخت بروید و خرید کنید. حالا اگر سرویس موزیک به خاطر عدم پرداخت منظم چند روزی قطع شود شاید چندان مشکلی برای‌تان پیش نیایید ولی مثلا حق اشتراک اینترنت هم از آن خدماتی است که به صورت منظم باید شارژ شود و در صورت عدم پرداخت به موقع قطع می‌شود و ممکن است روی کار شما اثر بگذارد.
یا اگر پرداخت اقساط شما کمی عقب بیفتد ممکن است در کارنامه مالی‌تان تاثیر منفی داشته باشد. برای همین به نظر ضروری می‌رسد که برخی پرداخت‌های منظم را به شیوه‌ای مطمئن‌تر انجام داد. برداشت خودکار برای این منظور طراحی شده است. برداشت خودکار می‌گوید اگر قرار است شما هر ماه مبلغی را پرداخت کنید، لازم نیست هر ماه برای آن عملیاتی انجام دهید. کافیست طی یک توافق سالانه یا چند ساله این اجازه را بدهید که مبلغی مشخص از حسابی مشخص به حساب مشخص دیگری پرداخت شود.
روش‌های پرداخت به شدت متعدد و متنوعی در دنیا وجود دارد و همچنان هم در حال توسعه هستند و بر تعدادشان افزوده می‌شود. برداشت خودکار یک جور زیرساخت است برای همه‌ی این روش‌های پرداخت جدید. این زیرساخت در ایران وجود نداشت و اکنون توسط وندار به‌وجود آمده است.
** توسعه این روش پرداخت تا حد زیادی به توسعه کسب‌وکارهای اشتراکی وابسته است. در ایران کسب‌وکارهایی که از طریق فروش حق اشتراک فعالیت می‌کنند، چقدر توسعه یافته‌اند؟
در دنیا و در شرایط کنونی کسب و کارهای اشتراکی سهم بالایی از تجارت آنلاین را به خودشان اختصاص داده‌اند. نتفلیکس، HBO، دیزنی، آمازون پرایم و… در حوزه‌های VOD و یا apple music، اسپاتیفای، soundcloud و… در حوزه‌ی موزیک برندهای شناخته شده‌ای هستند که طرفداران زیادی هم دارند.
اما در حال حاضر توسعه این کسبوکارها در ایران به شدت محدود و مهجور است. با این حال فکر می‌کنم یکی از مهم‌ترین دلایل مهجور ماندن آن، نبود زیرساخت‌های لازم مثل برداشت خودکار بوده. تصورمان این است که اگر برداشت خودکار در ایران درست پیش برود و توسعه پیدا کند، این سهم بازار در مقایسه با فروش کالا به شدت بزرگ خواهد شد و نقش بسیار مهمی را بازی خواهد کرد. من معتقدم شرکت‌های بسیار زیادی سراغ این حوزه رفته‌اند اما به دلیل نبود زیرساخت‌های مالی، ممکن است کوچک مانده باشند یا از بین رفته باشند.
** وضعیت در آن سوی ماجرای به چه صورتی است؟ فکر می‌کنید کاربرهای محتاط و بی‌اعتماد ایرانی هم از دایرکت دبیت استقبال می‌کنند؟
بعید می‌دانم در این حوزه خیلی تفاوتی بین مخاطب ایرانی یا مخاطب جهانی وجود داشته باشد. آنچه موجب بی‌اعتمادی مشتری‌ها می‌شود یک موضوع جهانی است و مخصوص ایران نیست. یعنی در دنیا هم فیشینگ اتفاق می‌افتد، پول از حساب کاربران برداشته می‌شود یا کاربر ممکن است در جایی اطلاعات کارتش را اشتباه وارد کند. اینکه برداشت خودکار برای مشتری جهانی از ایرانی جاافتاده‌تر است تنها به قدمت ماجرا بازمی‌گردد.
همانطور که گفتیم در آنجا از ۱۹۸۶ مردم با این شیوه پرداختی آشنا شده بودند و در ایران تازه زیرساخت‌هایش فراهم شده. ولی با توسعه این بازار قطعا مردم هم با ان همراهی خواهند کرد. در خصوص عدم اعتماد هم باید گفت در صنعت پرداخت موارد کلاهبرداری یا اشتباه، نسبت به موارد موفق کسر قابل توجهی نیست. پس فکر می‌کنم در حال حاضر بله، بین کاربر ایرانی و کاربر خارجی تفاوت وجود دارد اما در سال‌های پیش رو احتمالا این تفاوت از بین خواهد رفت.
** شما کجای این بازی ایستاده‌اید؟ در ارائه خدمات تمرکزتان روی کسب‌وکارهاست یا کاربرها؟
کاملا دوسویه است. من فکر می‌کنم این حوزه بزرگ خواهد شد. اگر این مدل‌ها درست پیاده‌سازی شوند و پذیرنده‌ها هم در این زمینه از این سرویس‌ها استفاده کنند، قطعا بازار بزرگی به وجود خواهد آمد. پس وظیفه‌ی ما که این سیستم را ایجاد می‌کنیم، ایجاد تعادلی است میان هر دو سو. به همین دلیل مخاطبین ما هم کسبوکارها هستند و هم مصرف‌کننده نهایی. فکر می‌کنیم ما به عنوان لیدر این بازار، وظیفه داریم که این رشد را به‌صورت متوازن هدایت کنیم. ما نباید اجازه دهیم در هیچ کدام از این دوسو (یعنی پذیرنده و کاربر) چالشی ایجاد شود که منجر به بی‌اعتمادی نسبت به این حوزه شود.
** پس احتمالا برای توسعه و فراگیر شدن این خدمت ابتدا باید کسب‌وکارهای اشتراکی توسعه پیدا کنند؟
صد درصد. به نظرم ما که پلتفرم را ارائه می‌دهیم در کنار کسبوکارها، بیشترین نقش را در فراگیر شدن این حوزه داریم. وظیفه ما این است که سرویسی صحیح ایجاد کنیم که اعتماد کاربر نهایی جلب شود و وظیفه‌ی پذیرنده هم این است که این را روش را در میان کاربرانش پروموت کند. پیاده سازی با دقت این خدمت موجب می‌شود کاربر به مرور به این سیستم اعتماد کند.
** وقتی پای پرداخت اینترنتی به میان می‌آید یکی از مهم‌ترین سوال‌های کاربران در ایران امنیت پرداخت‌هاست. آن هم با توجه به اخبار گوناگونی که از کلاه‌برداری‌های اینترنتی و فیشینگ و مسائلی از این دست منتشر می‌شود. آیا برداشت خودکار در این ناحیه نقطه ضعفی دارد یا می‌تواند توجه مخاطب را جلب کند؟
اولا بگویم که به نظرم اوضاع امنیت پرداخت در ایران خوب است. اگر نگاهی به آمار و ارقام بیندازید می‌بینید که ماهانه در شبکه پرداخت ۲.۵ میلیارد تراکنش انجام می‌شود. از این تعداد چند موردش منجر به پرونده قضایی می‌شود؟ در گزارش پلیس فتا، میانگین ماهی ۸۰۰۰ مورد پرونده قضایی به دلیل کلاهبرداری تشکیل می‌شود. عدد ۸۰۰۰ در مقابل ۲.۵ میلیارد تراکنش واقعا ناچیز است.
چرا این اتفاق افتاده؟ به این دلیل که از همان روزهای نخست که پرداخت آنلاین در ایران شکل گرفت، تا حد بسیار زیادی استانداردهای بین‌المللی کپی‌برداری شد و این مسئله کمک کرد که وضعیت امنیت پرداخت در ایران مناسب باشد.. بله! ۸۰۰۰ پرونده تخلف ماهانه هم زیاد است و قطعا بایستی کم شود ولی همچنان نسبتش در برابر کل ناچیز است و این به ما می‌گوید وضعیت پرداخت آنلاین در ایران تا حد زیادی امن است.
با این مقدمه ما در این بین چه نقشی را بازی می‌کنیم؟ به نظرم ما برای امن‌تر کردن پرداخت‌ها وارد این بازی شده‌ایم. تعداد دفعاتی که شما اطلاعات بانکی یا کارت بانکی‌تان را وارد می‌کنید، در مدل درگاه پرداخت به شدت زیاد است؛ یعنی شما اگر مثلا پنج مورد خرید در روز انجام می‌دهید، پنج بار لازم است که اطلاعات بانکی‌تان را وارد کنید و ممکن است که یکی از این پنج بار اشتباه کنید و اطلاعاتتان در جای غلطی وارد شود.
در مدل برداشت خودکار تصورمان این است که چون تعداد دفعات ورود اطلاعات به‌شدت کاهش پیدا می‌کند، امنیت بالا می‌رود و احتمال لو رفتن اطلاعات شما کمتر می‌شود. این کاهش نرخ ورود اطلاعات بانکی احتمالا منجر به خطای کمتر خواهد شد و بنابراین این حوزه، حوزه‌ی امن‌تری است.
** آیا می‌شود گفت این خدمات احتمال فیشینگ را پایین می‌آورد؟
صد درصد. همان طور که گفتم چون نرخ ورود اطلاعات بانکی کاهش پیدا می‌کند، احتمالا تعداد خطا هم کاهش پیدا خواهد کرد.
** با این حساب اگر بخواهید شاخص‌ترین ویژگی برداشت خودکار را برای کاربرها بیان کنید به چه موردی اشاره می‌کنید؟ امنیت یا سهولت؟
به نظرم سهولت. برداشت خودکار به شدت سهولت ایجاد می‌کند. با کمک برداشت خودکار در مکانیزم‌هایی بدون دخالت شما، پرداخت‌تان انجام می‌شود و در مکانیزم‌های دیگری پرداخت شما فقط با یک کلیک و در یک محیط امن انجام می‌شود. به نظر من مهم‌ترین ارزشی که برداشت خودکار برای کاربر می‌آورد، سهولت است.
** در بازار ایران وضعیت چگونه است؟ پرداخت خودکار چگونه وارد شد و اکنون در میان کاربران و کسبوکارها چه جایگاهی دارد؟
دوست دارم در ابتدا درباره مدل قدیمی درگاه پرداخت حرف بزنم. درگاه پرداخت از حوالی سال ۸۳ یا ۸۴ کم‌کم در ایران پا گرفت. تا حوالی سال ۸۸ چندان مورد استفاده عمومی نبود و استفاده از آن همه‌گیر نشده بود. به نظرم وضعیت برداشت خودکار در سال ۱۴۰۱ درست مثل وضعیت درگاه پرداخت‌ها در سال ۱۳۸۴ است. برای همین طبیعی است که باید زمان بگذرد تا این خدمت جای خودش را در میان همه باز کند.
دوسالی است که زیرساخت‌های برداشت خودکار (direct debit) در ایران فراهم شده ولی سرویس‌دهنده متمرکزی مثل وندار در این حوزه وجود ندارد. البته بودند کسانی که روی این حوزه تمرکز داشتند، اما سرویسی که ارائه کردند خیلی جالب توجه برای سایت‌های آنلاین نبوده است و عملا می‌توانم بگویم اولین سرویسی که مورد توجه پذیرنده‌ها یا سایت‌های فروشگاهی قرار گرفت، وندار بود. به همین دلیل هم هست که وندار در حال حاضر لیدر این بازار است و تعداد تراکنشش بیشتر از بازیگران دیگر این حوزه است.
در حال حاضر به صورت جدی سه پلتفرم از خدمات وندار در این حوزه استفاده می‌کنند: «فیلیمو»، «نماوا» و «بلوط». این سه بیشترین میزان تراکنش را در این حوزه به صورت روزانه و ماهانه دارند. باید بگویم که استقبالی که از این خدمت در این سه پلتفرم شده تقریبا سه برابر پیش‌بینی ماست. همین استقبال موجب شد که پذیرنده‌های دیگر، فروشگاه‌های دیگر، سایت‌های دیگر و پلتفرم‌های دیگر به این حوزه بیایند و همین الان که داریم راجع به آن صحبت می‌کنیم، ده‌ها فروشگاه در همین روزها این سرویس را رونمایی خواهند کرد، در سایتشان اضافه خواهند کرد و ده‌ها کسب‌وکار دیگر هم در حال پیاده‌سازی سرویس‌های وندار هستند. از این رو تصور می‌کنم در سال ۱۴۰۱ یک رشد به‌شدت نمایی در ارائه خدمات این سرویس در ایران خواهیم داشت.
** برداشت خودکار چه منفعتی برای کسب و کارها دارد؟
مهم‌ترینش این است که درآمدهای مجموعه را قابل پیش‌بینی می‌کند. وقتی مشتری شما از این خدمت استفاده نمی‌کند، شما هم نمی‌دانید که آیا ممکن است در ماه بعد اشتراکش را تمدید کند یا خیر؟ ولی وقتی تعداد زیادی از مشتری‌های شما از این سرویس استفاده کنند، می‌دانید که هر ماه چه میزان درآمد تضمین‌شده دارید و می‌توانید بر اساس آن برنامه‌ریزی کنید.
** برای ارائه این خدمات با سیستم بانکی ایران به مشکل خوردید؟ در دریافت مجوزها و مسائلی از این دست.
در این حوزه، خیر. چالش خیلی عجیب و غریبی نداشتیم. تنها چالشی که برای آن متصور هستیم این است که بانک مرکزی خودش می‌خواهد وارد سرویس‌دهی در این حوزه شود. یعنی می‌خواهد با شرکت‌های خصوصی مثل ما رقابت کند. خب این روش معمولی هم نیست. در دنیا هیچ بانک مرکزی‌ای با بخش خصوصی رقابت نمی‌کند.
اما به نظر می‌رسد این طرز فکر طرفدارانی در بانک مرکزی دارد و در بانک مرکزی البته فعلا یک بخش کوچکی‌اش فکر می‌کند باید خودش این سرویس را مستقیم ارائه کند و با شرکت‌های خصوصی وارد رقابت شود. اما به‌هرحال از نظر حقوقی و مواردی از این دست، مشکلی نداشته‌ایم. چرا که ساختارهای برداشت خودکار از قبل به‌وجود آمده بوده و این سرویس جدید سوار بر ساختارهای موجود یا گذشته شده است.
منبع: دنیای اقتصاد